Адыгэмэ яджэныкъу - Тэу Аслъан итхыгъэ

Адыгэмэ яджэныкъу

Лъхъончыр, къашыкъыр, лыцацэр, Псэкъупсэ къэхэлъэжъ, Къэзэныкъо­якIэр, тиэрэ ия VIII – IX-рэ лIэшIэгъухэр

Дунаим тет лъэпкъыбэмэ джэныкъо машIор агъэлъапIэ, ау мыщкIэ адыгэхэм афэдэ дэдэ щыIэу тшIэрэп.

Ижъым къыщегъэжьагъэу тятэжъ-тя­нэжъ пIашъэхэм джэныкъоми, машIоу ащ дэлъыми, лъхъончыми, аужыпкъэм, шIомыкIыми, яжьэми, пкIэгъуасэми хэушъхьафыкIыгъэ фэIо-фашIэхэр афагъэхьыщтыгъэх.
Чыиф унакIэ ашIыгъэу чIэхьажьыхэ зыхъукIэ, апэ машIо рахьэти, джэны­къом машIо дашIыхьэщтыгъ. Быным ыкъомэ ащыщэу унагъо зышIэнэу ахэкIыщты­гъэм ятэ иунэ машIо рихыти, ядэжь ыхьы­щтыгъ.

МашIор хымэ унагъо къыIахыщтыгъэп ыкIи ратыщтыгъэп. ЕтIани щыIагъэх лIакъохэр, унагъохэр мэшIомыт яIэу. Зиджэныкъо кIуасэрэр лъэIонкIэ шIохьайнапэщтыгъ. Ау къыхэкIыщтыгъ зэфэдэгъу зэгъунэгъухэм мэшIохьылъэхэмкIэ жъо­кухэр зэIахыжьхэу.

Онджэкъымрэ етIэбаимрэ

Джэныкъор пщэрыхьапIэм имызакъоу, нэмыкI унэхэми арытыщтыгъ. ЗычIэсхэр кIымафэм ахэмкIэ агъэплъыщтыгъэх, ау лъэшэу агъэфэбэнхэ алъэкIыщтыгъэп. Джырэ фэдэу унэхэм хьакухэр арытыщтыгъэхэп. Гъолъыжьынхэ зыхъукIэ, машIом пхъэшхохэр палъхьэщтыгъэх, алъакъохэр джэныкъомкIэ агъазэхэти, къегъолъэкIыщтыгъэх. МашIор амыгъэупабжьэу, чэщырэ зытIо-зыщэ къэтэ­джыхэти, стырэ пхъэ пакIэхэр машIом пагъэкIуатэщтыгъэх.

Джэныкъохэм мэхьанэу аратыщты­гъэр зэфэшъхьаф. Анахьэу агъэлъапIэщтыгъэ­хэр шхыныгъохэр зыщаупщэрыхьэщтыгъэхэр ары. Мыщ дэжьым къэIогъэн фае, илъэсыкIэр къызыщихьэрэ чэщым (гъэтхапэм и 21-м) тIыщэ ашIыгъэ псэушъхьэмэ къапыкIыгъэ лыр аупщэрыхьэ­щтыгъ. ГущыIэм пае, унагъом джэны­къуитф иIэу, тIумэ шхыныгъохэр ащагъэ­хьазырыщтыгъэмэ, ахэм ныщыхэр афа­укIыщтыгъэх. ИлъэсыкIэ къурмэнылыр агъажъо зыхъукIэ, бысымгуащэм къашыкъымкIэ лэгъупым ыкIыIу дагъэ къытырихыти, машIом пигъаткIощтыгъ. ТIыщэм щыщэу ар машIом иIахьэу алъытэщтыгъ.

МэшIошъхьэтыхь. ИлъэсыкIэм зыщыпэгъокIыхэрэм джэныкъо машIом фэгъэ­хьыгъэу ашIыщтыгъэ тIыщэм, къурмэным джары раIощтыгъэр. ИжъыкIэ, унагъом ежь иIэм елъытыгъэу мэлы, тIы, былым пIэшъэ шIуцIэ ыукIыщтыгъ, джырэ лъэ­хъаным ахэр зимыIэхэм чэт е щагубзыу шIуцIэ шIуибзымэ хъущт. Зэшыхэр зэхэс­хэу зы щагу зэдыдэсыгъэхэмэ, зы псэушъхь аукIыщтыгъэр, ау зэхэкIыгъэхэу, шъхьаф-шъхьафэу щыIэхэ зыхъукIэ, шъхьадж иунагъо тIыщэ фишIыщтыгъ. Джырэ лъэхъаным зигъот макIэ хъугъэ унагъохэу ныщыпхъэу хьайуанышхо зимыIэм чэт къурмэн ышIыми хъущт. Ащ мэшIошъхьэчэт раIорэр. Илъэсым тхьэ­лъэIоу ашIыщтыгъэмэ анахь къахагъэщэу мэшIошъхьэтыхьэм мэхьанэшхо ратыщтыгъ. Лъэпкъым зэдиштэу а зы мафэм а тхьэлъэIур ышIыщтыгъ. Адыгэмэ илъэ­сыкIэр гъэтхапэм и 21 – 23-рэ мэфищым хагъэунэфыкIыщтыгъ.

Ленинэхьэблэ лъхъончым исурэт. СэмэгумкIэ — къарышъомрэ лъхъонч пшъэхъунитIоу пылъхэмрэ, джаб­гъумкIэ — икIыхьагъэкIэ ыбгъуитIу ятеплъ

Гъэмрэ кIымрэ зыщызэхэкIырэ мафэм шъхьадж иунэ икIыщтыгъэп ыкIи зыми гушIуакIо факIощтыгъэп, ау къыкIэлъыкIорэ мафэм чылэ мэфэкIым екIуалIэщтыгъэх, ящэнэрэ мафэм зэлъыкIощтыгъэх, зэфэгушIощтыгъэх. ГушIуакIор унагъом фэхъохъу зыхъукIэ, апэ псаунхэу, баи хъунхэу, чэфынхэу афиIощтыгъ, етIанэ унагъом имыIэу, зыфэныкъоу, анахь ищыкIагъэу ылъытэрэр «хьафэу къыратынэу» ялъэIущтыгъ. Бысымым къыриIожьыщтыгъ а къызкIэлъэIугъэхэр иIагъэхэмэ, ыжэ къыдимыгъэкIэу къызэрэритыщтгъагъэхэр. Афэхъохъущты­гъэм къыпидзэжьыщтыгъ унагъор анахь зыфэныкъохэр илъэсэу къихьэрэм ыгъотынхэу.

Мыекъопэ культурэм икъежьапIэ джэгур зэрэщытыгъэр: джэгу лъачI, къошын лъакъохэр, къошын, Джэгупэтхьэм искульптурэ акIэрыт, тиэрэ ыпэкIэ я IV-рэ илъэс миныр, псэупIэжъэу Пхъэгъугъапэр, Тэуйхьабл

Аужырэ илъэс заулэм Адыгеим ижъы­рэ ИлъэсыкIэр щыхэтэгъэунэфыкIы. Мыщ фэдэ мэфэкI заулэу тилъэпкъ иIагъэхэм ащыщхэм къядгъэгъэзэжьыгъ. АхэмкIэ дин горэм тыпэшIуекIорэп, ащ фэдэ гупшыси тиIэп. Ижъ-ижъыжьым къыщегъэжьагъэу тятэжъ пIашъэмэ агъэцакIэщтыгъэ хабзэх. КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм ахэр ашIэнхэ, зы лIэужым адрэ лIэужым нигъэсыжьынхэ фае.

Титхыдэхэм зэрахэтымкIэ, нартхэр зызэIукIэхэкIэ шIуфэсэу зэрахыщтыгъэмэ ащыщэу: «Уиджэныкъо машIо егъашIэм орэмыкIуас!» аIощтыгъ. Анахь бгыбзэ мэхъэшагъоу цIыфым тыраIощтыгъэр иджэныкъо кIосэжьыныр ары. Зыгорэм лъэшэу агу фэплъыгъэмэ, «уимашIо Тхьэм ерэгъэкIуас» аIоти, ебгыщтыгъэх.

Джэныкъо машIор чэщ-зымафэм бысымгуащэм ыгъэкIуасэщтыгъэп, ынаIэ тетыщтыгъ. Гъолъыжьынхэ зыхъукIэ пхъэ «Iуш», пхъэ зэIэкIэлъ горэ, чэщ реным стынэу, пилъхьэщтыгъ е жъокухэр яжьэм пищыхьэщтыгъэх, Пчэдыжьым къызытэджыжькIэ, тэпхэм япщэзэ зэкIигъэ­блэжьыщтыгъ, машIом псэ къыпигъэ­кIэжьыщтыгъ.

Псэкъупсэ къэхэлъэжъым, КъэзэныкъоякIэм, ЛэупэкIэ Нурбый къыхигъотэгъэ пкъыгъохэм ясурэтхэр: лъхъонч, лэгъуп, къашыкъ, лыцац, лъэрыгъ, шхоIу, тиэрэ ия IX — X-рэ лIэшIэгъухэр

Джэныкъо машIор загъэкIуасэ хэбзагъэр унагъом щыщ фыкъуагъэмэ ары. Чэщ-мэфищырэ лIагъэм фэшъыгъохэу зэхагъанэрэп, щыпщэрыхьэхэрэп. Ашхыщтыр гъунэгъухэмрэ яIахьылхэмрэ афагъэхьазырыщтыгъ.

Бысымыр зылIэкIэ, хабзэу зэрахьэщтыгъэм елъытыгъэу бысымгуащэр зекIощтыгъэ. Лэгъупымрэ лъхъончымрэ онджэкъым пихыхэти, унэ къуачIэм къуи­гъэуцощтыгъэх, ишъхьатехъо зытырихыти, ахэм атырихъожьыщтыгъ. Ащ къыра­гъэкIыщтыгъэр шъузым зыфэпщэры­хьажьын бысым зэримыIэжьыр ары.

Шъыпкъэ, охътэ гъэнэфагъэ тешIэмэ, лъхъончыри лэгъупэри онджэкъым палъэ­жьыщтыгъэх – къэнагъэхэр щыIэнхэ фэягъэба?!

Ленинэхьаблэ зыдэщысыщтыгъэм къыщыдгъотыгъэ лъхъончымрэ Пятигорскэ къыщагъотыгъэмрэ зэфэдэхэу шIыгъэх ыкIи зэлэгъух

ЗыгорэкIэ унагъом е исхэм ащыщ гушIуагъо къызехъулIэкIэ, машIом пхъэцIакIэ къыпахыти, джэныкъор хъураеу ащкIэ къагъэчъыхьэщтыгъ. Мыр ижъыкIэ агъэцакIэщтыгъэ фэIо-фашIэмэ ащыщ. Насыпыгъэ горэ къадэхъумэ, къурмэн (тIыщэ) зэрашIыщтыгъэм инэшан. Непэ джыри аIоу зэхэпхыщт: «Чъыгэе пхъэцIакIэ зэпырызгъэзэщт». Аущтэу заIорэр цIыфым имышэныгъэу, хьалэмэтэу, агъэ­шIагъэу зыгорэ зишIэкIэ ары. Пхъэ пстэуми анахь агъэлъапIэщтыгъ чъыгаем хэкIыгъэр.
МашIоу стырэм тэп къызыхэлъэтыкIэ, «хьакIэ къэкIощт» аIо. А мэшIуачэм «тэпшэс» раIо. ЗэкIэблагъэу машIор стызэ къызыпцIэукIэ, «лы еIо».
МэшIошъыхьахь, къэбарыхьэ машIу. Пхъэу стырэмэ мэшIуачэ къахэцIыртыкIэу, машIом пэсым къытефэу, ищыгъын зыхистыкIыкIэ «мэшIошъыхьахь къыфэ­кIуагъ» аIо. МэшIуачэм къэбар гушIуагъуи гухэкIи къыхьэу мэхъу. «Нартхэм» яя 4-рэ тхылъ «Тырышъау» фэгъэхьыгъэ къэбарым мырэущтэу къыщеIо: «…Тыршъаорэ пщы-татэрэ зэгос. Пчыхьэр къы­зэхъум, чъыгэежъ машIо къафашI. Чъыгэежъ машIор къэцIыртэри пщы-татэм иджанэ къытеф. Иджанэ къызщехышъ, еуплIакIэ, машIом пелъхьэшъ егъэсты. Зэригъэстыгъэр Тыршъаом елъэгъу.

Лъхъончым ычIэгъкIэ пыт къарышъо­хэу цушъхьэ теплъэ зиIэхэр

Пчэдыжь машIор къафашI. Чъыгэежъ машIор къэцIырт, Тыршъаом иджанэ къытеф. Ифыжь джанэ зыщехы, еуплIакIэ. МашIом пелъхьэшъ егъэсты. Пщы-татэм: – Сыд зытебгъэстахьрэр? Тыршъао къы­реIо. Бгъэстэу слъэгъугъэшъ, сэгъэсты.
– Зытезгъэстахьыгъэр осIон, Тыршъау. Скъо нахьыжъ дэмысэу шъао нысэм ыгъотыгъэти, гушIуакIо къэкIуагъэти, естыгъ. Пчыхьэшъхьэ машIор гушIуагъо. Пчэдыжь машIор куожь, уятэм ичылэ ашкыгъ…».

Унагъом икIырэр е къэзыгъэзэжьырэр джэныкъо пашъхьэм щылъаIощтыгъ.
Пшъашъэу дакIорэр яунэ имыкIызэ, джэныкъор щэ къырагъэкIухьэщтыгъ. Иунагъо яжьэм фэдэу бэгъонэу, пкIэгъуа­сэм фэдэу ибын епкIылIэнэу орэд къыфаIощтыгъ. Ащ ыуж псэлъыхъом ишъэ­огъу пшъашъэм ыблыпкъ ыубытыти, лъхъончым рищалIэщтыгъ. Iабэти, адрэ IэмкIэ пшъэ­хъур ыубытыщтыгъ, ыутхыпкIырэм фэдэу ышIыщтыгъэ. Мыщ къырагъэкIыщтыгъэр пшъашъэр ытыщ пычыгъэ зэрэхъурэр ары.

Унагъо ихьэу нысэищыжь зыфашIыкIэ, ятIонэрэ мафэм гуащэмрэ ныохэмрэ зэрыс унэм ращэщтыгъ ыкIи джэныкъом «нэIуасэ» фашIыщтыгъ. НысакIэр мэшIо шIыным фэIазэмэ ауплъэкIущтыгъ. Псын­кIэу, къин пимылъагъоу зызэхигъанэкIэ, шIэхэу унагъо ышIэщтэу аIощтыгъ.

Унагъом щыщ горэ бэрэ къэтынэу кIонэу е зекIо ежьэнэу зыхъукIэ, джэныкъом дахьэти, лъхъончыр IэкIэ ыубытыщтыгъ ыкIи къыухъумэнэу елъэIу­щтыгъ. КъызыкIожьыкIэ, ежьэн зэхъум зэришIыгъэм фэдэу лъхъончыр фэразэу ыубытыщтыгъ.

КъэзэныкъоекIэ лъхъончыр музей кIашъом кIэтшIагъ

ДжэныкъомкIэ тхьэрыIо ашIыщтыгъ ыкIи бгэщтыгъэх. Iуагъэ ышIызэ лъхъончыр ыIыгъ зыхъукIэ, емыпцIыжьынэу, Iогъэ пытэ зэрэхъущтым хэти ицыхьэ телъыгъ.
Лъхъончыр онджэкъым рахыпэщты­гъэп, зэшыхэм ащыщ къыщэу, унагъо ышIэнэу ахэкIын зыхъукIэ, ащ лъхъончанэ зытIу пахыти, ахэм апагъащэти, унэгъуакIэм лъхъонч кIэу фашIыщтыгъ.

Хымэ цIыф ащ еIэн фитыгъэп, ау къыхэкIыщтыгъ лъышIэжь зыфыряIэ пыир ялъхъонч енэсын зилъэкIыкIэ, ыуж амыфыжьыщтыгъэу. Мыщ дэжьым къэIогъэн фае джэныкъор зыушъхьакIурэр пыи зэрафэхъущтыгъэр. Ащ шIу рагъэхьыщтыгъэп.
МашIом псы папкIэ, ухэужъунтхэ хъу­щтэп, джэхашъор къэппхъэнкIымэ, хэкIыр хэптакъо хъущтэп, мэ Iае зыпыущт горэхэр паплъхьэ хъухэщтэп. МашIор къабзэу стын фае.

Лэгъупым псы къодые итэу къуркъуркъоу бэрэ къагъажъорэп. «Унагъор ежъукIы» аIо.
Унагъом сабый къызихъокIэ, ыныбыджэу паупкIырэр джэныкъо чIэгъым щычIатIэщтыгъ. Аущтэу зашIыкIэ, уна­гъом итхьэмэ чIым чIэлъ баиныгъэхэр зыдэщыIэхэр къарагъашIэхэу къащыхъущтыгъ.

Онджэкъыр унашъхьэм къыфагъэнэрэ гъуанэм рагъэуцо. ИтеплъэкIэ одыджыным е зышъхьашъо пыхыгъэ пирамидэм фэд. Чыхэмрэ пчэгъу псыгъохэмрэ ахэблыкIыгъ, ыкIоцIыкIи ыкIыIукIи ятIэкIэ игъэ. Лъхъонч едзыпIэмрэ пхъэхэмрэ ащ ыкIоцI итых, ахэм ашъхьагъ чый атегъэ­пытыхьагъ. Чыим лы, нэкулъ, къуае, нэмыкI шхыныгъохэр щагъэгъущтыгъэх ыкIи щагъэгъуазэщтыгъэх. ОнджэкъычIэр джэхашъом метрэрэ ныкъорэ фэдизэу теIэтыкIыгъэщтыгъ.

ИжъыкIэ шъофырыс унагъохэм онджэкъхэр яIэщтыгъэх, къушъхьэчIэсхэм унашъхьэм гъуанэ хахыти, ащкIэ ыкIи шъхьаныгъупчъэмкIэ Iугъор рагъэкIы­щтыгъ. Яунэмэ Iугъор арызы хъущтыгъэ. Нэужым ахэми шъофрысхэм афэдэу онджэкъхэр ашIыхэу рагъэжьэгъагъ.

Онджэкъыр быхъу, ычIэгъкIэ Iубгъо, уашъом фэгъэзэгъэ ышъхьапи шъуамбгъо, ащ пае удхэр, цIыф бзаджэхэр ащкIэ унэхэм къарыхьэхэу къащыхъущтыгъ. ИлъэсыкIэ чэщым удхэр ащкIэ къямыкIунхэм пае щабзэкIэ иукIыщтыгъэх.
Онджэкъыр сыхьат папкIэу яIэщтыгъ. Тыгъэр къызэрипсэрэмкIэ, ныбжьыкъоу фэхъурэмкIэ илъэсым иуахъти, мафэм рыкIорэри къашIэщтыгъ. Онджэкъым итхьэ Онджэкъытхь раIо.

Джэгур. Адыгэмэ пэсэрэ лъэхъаным джэгухэр унэ гузэгухэм арагъэуцощтыгъэх. Унэгъо тхьамыкIэхэми ар бэрэ яшэныгъ. Нэужым хабзэ афэхъугъэу ахэр дэпкъхэм акIэрагъэуцощтыгъэх е унэ кIоцIым, къуачIэхэм акъуашIахьыщтыгъэх.
ИжъыкIэ джэгу лъачIэхэр хъураещтыгъэх, нэужым плIэмыяшъоу ашIыщтыгъэх, джэхашъом теIэтыкIыгъэу мыжъохэмкIэ зэхагъапкIэщтыгъ, ышъхьашъо ятIэ тыраещтыгъ. Дэпкъым машIор емыгоонэу, етIэбай Iужъоу раилIэщтыгъ. Ащ ыбгъукIэ, ышъхьагъы, ятIэр зэрэцIынэзэ IэхъуамбэкIэ тIыбжъэ сурэт тырашIыхьэщтыгъ. Мыр ижъырэ нэшан. Джэгупэтхьэм епхыгъэ шъыпкъ.

Джэгупэтхьэр – джэныкъо машIом итхь. Скульптурэм фэдэу етIэ гъэжъа­гъэм хашIыкIыщтыгъ, бзылъфыгъэ теплъэ иI.

Мыхэм афэдэ тхьэнэшъухэр, скульп­турэу шIыгъэхэу Мыекъопэ культурэм къыхиубытэрэ псэупIэжъхэу Пхъэгъугъа­пэмрэ КIышкымрэ Тэуйхьаблэ ихэгъуашъ­хьэхэм къащыдгъотыгъэх. Аныбжь илъэс 5000 – 5500-рэ фэдизыщт. Ахэр джэгу лъачIэмэ абгъухэмкIэ агъэуцущтыгъэх. ПсэупIэжъмэ зэращыдгъэунэфыгъэмкIэ, чыиф унэмэ зэкIэмэ джэгухэр арытыщтыгъэх. КIышкыми Пхъэгъугъапэми къащычIэтхыжьыгъэхэр унэ зэкъуагъэх нахь, тIоуи, щэуи зэпытыщтыгъэхэп. ЯшIыкIэкIэ хъурэягъэх, хъурэе IукIыхьагъэх е плIэмыяшъоу щытыгъэх.

Джэгу лъачIэхэр ятIэхэм ахаупIэпIыкIыщтыгъэх. ЯхъурэягъэкIэ см 50 – 60 фэдизыгъэх, яIужъуагъэ см 5 – 6 фэдиз. АкIыIумэ пIоблэ тхыпхъэ ужхэр IупкIэу къатещых. Гъэнэфагъэу ахэр пIуаблэмэ ащаупIэпIыгъагъэх.

Мыекъопэ культурэм къыхиубытэрэ хьакъу-шыкъухэу сыд фэдэрэми ахэшIыкIыгъэхэм апкъыхэр хъураех ыкIи ачIэхэр тешъохэп. Ащ пае машIом пагъэуцохэ зыхъукIэ арытыр къарымычъынэу, етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ къошынкIэтищымэ атырагъэуцощтыгъэх. Ахэр ятеплъэкIэ бзылъфыгъэ пкъым ехьыщырых. Ашъхьагъхэм нахь апэблагъэу гъуанэхэр ахэхыгъэх. МашIом зигъэплъыхэкIэ, а гъуанэхэм бэщ арагъэкIыти, къымыстыхэу зэрахьэщтыгъэх.

Илъэс пчъагъэ хъугъэу Адыгеим псэупIэжъыбэ щытыуплъэкIугъ. Лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм ахэхьэрэ унэхэу джэныкъохэр зэрытыгъэхэр ащыдгъэунэфыгъэх. Анахьыжъхэр, ыпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, джэрз лIэшIэгъум иублапIэ, Мыекъопэ культурэм къыхеубытэх. МыутIэхэм япсэупIагъэхэми унэхэри джэныкъохэри къащыдгъотыгъэх.

ЛIэшIэгъу гурытхэм зыххэми, касогхэми джэныкъохэр яIагъэх. Илъэс 30-м ехъоу узэкIэIэбэжьымэ, ОчэпщыякIэм икъохьапIэкIэ Псэкъупсэ иджабгъу нэпкъ тет пытэпIэжъым тетIэгъагъ. Ащ джэныкъом етIэбай готэу къыщычIэтхыгъагъ. Пкъыгъоу ахэм апэблагъэу щылъыгъэ­хэмкIэ унэр зашIыгъагъэу дгъэунэфы­гъэр тиэрэ ия V-рэ лIэшIэгъу. Зыххэм язэман.

ЛIэшIэгъу гурытхэм адыгэхэм джэныкъохэри онджэкъхэри зэряIагъэхэм яшыхьатых лъхъончхэу къэдгъотыжьыгъэ­хэр.

Псэкъупсэ къэхэлъэжъхэр 1978-рэ илъэсым КъэзэныкъоякIэм ихэгъошъхьагъэхэм къащыхэдгъэщыгъагъэх, ащ ЛэупэкIэ Нурбый 1982-рэ илъэсым гъучI лъхъонч кIэракIэ, пкъыгъо заулэ игъусэу, къыщычIихыгъагъэх: гъучI къашыкъ, гъучI къопс иIэу джэрз лэгъупэ ыкIи лыцац. Мыхэм ягъусагъэх дэгъоу лъэхъаныр зэрагъэунэфыхэрэ гъучI лъэрыгъхэмрэ шхоIумрэ. Мыхэр зыщыIагъэхэр тиэрэ ия VIII – IX-рэ лIэшIэгъухэр ары.
ИшIыкIэкIэ лъхъончыр хьалэмэтэу зэхэт. Ащ фэдэу кIэракIэу этнографиемкIэ къытэнэсыжьыгъэп.

Лъхъончышъхьэм лъхъонч едзыпIэм зэрэпалъэрэ къарышъо пыт. Ащ къыпышIыхьагъ пшъэхъу нэрынэ 15-у зэпытхэр. А лъхъончанэхэр (хъурджанэхэр) гъучIычым хэуIукIыгъэх, гъэщыгъэх, пчъагъэу 8-м ехьыщырхэу гъэпсыгъэх. А пшъэхъум пыгъэщагъ лъхъончэнэ тIурытIоу зэготэу пшъэхъу. Ари гъучIыч гъэщыгъэмэ ахэшIыкIыгъ, ыгузэгу лъхъон­чажэ (крюк) пыгъэщагъ. Лъхъончым ычIэгъ къарышъо ямышIыкIэ пыгъэпытыхьагъ. Ар гъучI пIокIэ кIыхьэм хэшIыкIыгъ, ыбгъуитIукIэ гъучIыч гъэщыгъэхэр гогъэжъагъэх, ычIэгъкIэ зэпэчIынатIэу къарышъуитIу пыт. Ахэм апакIэхэм, ышъхьапэрэ ычIэгъырэ, цушъхьэмэ афэдэхэу тIурытIу апышIыхьагъ. Лъхъончым зэкIэмкIи зы метрэрэ см 90-рэ икIыхьагъ.

Мафэ горэм псыр зэкIэкIуагъэу Ленинэхьаблэ зыдэщысыщтыгъэм къыщычIэщыгъэ къэхэлъэжъхэм къащыткIухьэзэ, хьэдэ гъэстыжьыгъэхэр зычIалъхьажьыщтыгъэ чIыпIэм пшъэхъу улъыигъэ чIым къыхэщэу тыщырихьылIэгъагъ. Мы къэхалъэм экспедициехэм Iоф щашIагъ. Лъэхъанэу зыхахьэу агъэунэфыгъэр тиэрэ ия IX – X-рэ лIэшIэгъух.

КъычIэщырэм тыфэсакъызэ къычIэтхыгъ. Ар гъучI лъхъончэу къычIэкIыгъ. ИшIыгъэкIэ тэ тызфэнэIосэ этнографие пкъыгъохэм тIэкIу атекIы. ИшIыкIэкIи иинагъэкIи мыщ фэдэу шIыгъэу лъхъонч Пятигорскэ лъэныкъом къыщагъотыгъ.
Мы лъхъончхэм якъарышъохэри, лъхъон­чанэхэри, лъхъончыжэри пкъыгъо пшIыкIутфэу зэпышIагъэх. НэмыкIымэ зыпарэкIи апытэу тымылъэгъугъэу гъэщыгъэу мыщ лыцацэ пылъ.

Ленинэхьаблэ ыкIи Псэкъупсэ къэхэлъэжъхэм къащыдгъотыгъэ лъхъончхэр касогхэм якультурэ хэхьэх.

Лъхъончхэр сыдигъокIи унагъом чIидзы­щтыгъэхэп. Анахь тхьамыкIэгъо­шхо ригъэзыгъэхэу, ячIыпIэ абгынэн, шъхьэегъэзыпIэ лъыхъунхэ зыхъукIэ, ямылъку зэкIэ чIадзыгъэми, лъхъончыр къагъанэщтыгъэп. ЗыдакIохэрэм зыдахьыщтыгъэ ыкIи унэ зашIыкIэ, джэныкъо шъхьагъым палъэжьыщтыгъ. Енэгуягъо къэдгъотыжьыгъэ пкъыгъохэр унагъом исхэр зэкIэ зэкIодыхэм, аужырэмэ адычIалъхьажьыгъагъэхэкIэ. Тилъэпкъ тхьамыкIэгъо макIа зэпичыгъэр? Адыгэмэ лъхъонч зимыIэр унагъоу алъытэщтыгъэп, «хэкужъ» раIощтыгъ.
Ти Лъэпкъ музей чIэлъ зы лъхъонч, егъэзыгъэкIэ адыгэхэр Тыркуем зекIыжьхэм зыдыращыжьыгъагъэу. Илъэси 150-м къехъурэ уахътэм ар къыздырахьакIы­гъэу хэкужъым къащэжьыгъ.

ЖантIэр, джэныкъо пашъхьэм агъэлъэ­пIэрэ чIыпIэ иIагъ. Ар жантIэр ары, джэныкъом иджабгъурэ лъэныкъу. Мыщ щысынэу зыфагъэшъуашэщтыгъэхэр хьакIэхэмрэ лIыжъхэмрэ. Адыгэ гущыIэжъым къыщеIо: «ЖантIэм земышэт – пфэшъуашэмэ, къыплъыIэсыщт!».

Джэныкъом дэлъ яжьэми шIомыкIыми мэхьанэ яI. ИлъэсыкIэр къызыщихьэрэ пчыхьэм бысымгуащэм якъэлэпчъэ дэхьэгъухэм, унэ къуапэхэм, ихьэгъухэм зэкIэмэ аIуегъэутысэ. Аущтэу зашIыкIэ, удэу быбыхэрэм яягъэ къарагъэкIын амылъэкIэу ары.
Сабыим ыцэ зыIузыкIэ, пхъэ шIомыкI такъырырэ щыгъуцэрэ гъусэ фашIыхэшъ, зыгорэм кIоцIащыхьэшъ, фэлъаIохэшъ, унашъхьэм дадзые. ЗэкIэри щыгъуазэх сабый къэхъугъакIэм нэ темыфэнэу ынатIэ пкIэгъуасэ Iэхъуамбэ пакIэмкIэ зэрэщафэрэр.

Тэу Аслъан.

АМ