Адыгэ лъэпкъ lофлэжьэу, тхакlоу Къуекъо Налбый къызыхъугъэ мафэм (20.07.1934) тефэу, тхыгъэ дахэ гъазетэу Адыгэ Макъэм къырагъэуцуагъ. Ар зытхыгъэр Мамырыкъо Нуриет. Тисайт ихьакlэхэр тхыгъэм еджэнхэу къетэгъэблагъэх. Тхыгъэр мары:
УсакIоу, драматургэу, искусствэхэмкIэ Адыгэ Республикэм изаслуженнэ IофышIэшхоу, Къандурым ыцIэкIэ щыт премием илауреатэу Къуекъо Налбый непэ къызыхъугъэ маф.
Гупшысэр иIусыгъ. Шъхьашъом телъым нахьэу, хэти сыди кIоцIылъыр ары зыгъапэу, зылъыплъэу, зыгъэгумэкIэу зэлъызыIыгъыгъэр.
Налбый илъэс 40-м къыкIоцI адыгэ литературэм щылэжьагъ. «Усэн» гущыIэм кIоцIылъыр зэхишIапэу, гупшысэр ыгъазэщтыгъ, зынэмыси ымышIи щыIагъэп. Ау Тхьэм къыхилъхьэгъэ зэчыир зэрэмыпсынкIагъор, ар ипкъынэ-лынэкIэ зэхишIапэу, ыгу, ыпсэ зэрапхырищыщтыгъэр ежь Налбый игущыIэ-ушъыйхэм къыдгурагъаIо:
«Iофыбэми, Iоф макIэми якIэухыр зы: дэгъур къэнэ; ари пIэлъэнчъэп, ау нэ-ми ымылъэгъоу, акъылэу е гузэхашIэу тиIэм къамыубытыжьрэми, кIодыпэн фимытэу, дунэе Iахь мэхъу; зыго- рэм иублапIэу икIэрыкIэу зештэжьы.
Джаущтэу угугъэн фае…
Анахь упчIэ къинхэр сыдигъокIи джэуапынчъэх. Джэуапыр зышIэрэм узфиты ышIыгъэ закъор – уупчIэныр ары, анахь упчIэ тэрэзхэр къэбгъотыгъэхэмэ, ащыгъум шъыпкъэм е Тхьэм гъогукIэ апэблагъэ ухъугъ ныIэп, е гъогу утеуцуагъ.
Тхылъ зытхырэм, сыд ытхыгъэми, хэты фэгъэхьыгъэми, ежь икъэбар къыIотэжьырэр. ТхакIор шъхьафит шъыпкъэ зышIырэмэ ар ащыщ. А шъхьафитныгъэр ары ащ «ихьазаби» къыфэзыхьырэр. ПцIы ыусын фитэп, хэукъон фит. ПцIы зиускIэ, ытхыгъэр цIыфмэ къырадзэщтэп, шъыпкъэр къыIомэ, ыпсэ рагъэджэгужьын алъэкIыщт. ИтIумэ азыфагуи гъогубэ дэлъ, шъыпкъэ къызэрыкIохэри щыIэх: уагъэчэфы, уагъэнэшхъэи, уагъэплъызы, уагъэхъуапсэ, уагъэгупшысэ… макIа цIыфыр зэрэбгъэгумэкIын плъэкIыщтыр. Ахэми IэшIэгъэ инхэр къахэкIых, ау ахэр зылэжьыгъэмэ уемыщэчынэу ренэу зыдашIэжьы: пстэуми анахь Iофым, зэкIэми анахь шъыпкъэм сылъыIэсыгъэп. Сыд ар? ЗэрэщыIэр гъэнэфагъэ, ау зыдэщыIэри зыфэдэри сшIэрэп. Джары зыкIатхэхэрэр, мыжъор зыкIаупсырэр, орэд зыфызэхалъхьэрэр, сурэт зыкIашIырэр.
СшIошъы мыхъурэр сэри стхэу къыхэкIыгъ, ар къызэмыхъулIэрэ щыIэпщтын. Ар кIодыжьыгъахэшъ, сшъхьэ езгъэгъэузрэп. Сыгурэ сшъхьэрэ зыщыкъабзэхэм, зыщыхьакъынчъэхэм стхыгъэр ары къэнэщтыр, цIыфмэ аштэмэ».
Къуекъо Налбый иадыгабзэ икIэсагъ, илъэпкъ фэзэфагъ, ахэмкIэ гъэзагъэу ышIэрэм ыгъэгупсэфыщтыгъ.
Ежь зыхэлъым, аукъодыеу щымытэу, Тхьэм къыреты. ГущыIэ зафэм, пытэм, нэфым, шъыпкъэм алъыкIон ыкIи гъогу афыхихын амал дахэр – «зэчыир» хэлъыгъ. Налбый адыгэ лъэпкъ литературэм илъэс 40-м ехъурэ щылэжьагъ, игупшысэ гъэбэжъу зиубгъугъ. УсэкIо къодыягъэп, гупшысэкIо-Iуш ялыягъ; къэхъущти-къэшIэщти – сабыим фэдэу, ыбгъэ кIэфызагъэу, ыпIугъэу-ылэжьыгъэр – адыгэ гущыIэр, адыгэ усэр, адыгэ гупшысэр ары. ШъхьашъорыкIогъэ-псынкIагъэм ныбжьи дихьыхыгъэп, гупшысэм икуупIэ-гъэзэпIэ гъэшIэгъонмэ «ащесыныр» гукIэ инэрыгъыгъ. БгъэунэфынкIэ къиныIоми, ышIагъэмрэ ыпэкIэ къэтымрэ сыдигъуи зэхишIэу азыфагу итыгъ: Дунэешхом имызакъоу, псэр зыдэкIожьыщтми бэрэ егупшысэщтыгъ – егъэжьапIэ зиIэм ухыжьыпIи иIэба. Уфай-уфэмыеми, шъыпкъэм уготыныр ежьыркIэ нахь псынкIагъ ыкIи гъэшIэгъоныгъ.
Шъуабэу зэхэлъ щыIэныгъэм цIыф цIыкIур зэрехъулIэрэр – къыдэхъурэр, къыдэмыхъурэр, а зэкIэ къызыхэкIэу зэпхыгъэр ыутхындзыжьэу щыIагъ.
«…Тянэ ымэкъэ дахэ,
Джэныкъо машIом къыпэкIи»,
Апэрэу сэ зэхэсхыгъ.
Сыкъегъэфабэ, тян,
Сыкъеухъумэ, тян,
Зэпымыужьэу умакъэ
Сесты, селыбжьэ, тян.
(н. 85-рэ, «Повестьхэр,
къэбархэр, усэ».
* * *
…Сыгу щызгъашIоу сиI зы мафэ,
Гъогу маф ар:
Спсэ ихэкIыгъом
Ащ сытетыщт
Шъуащыщ скIымыгъоу.
(н. 89-рэ)
ИгъэшIэ лъэбэкъу пэпчъкIэ, хэткIи пшъэдэкIыжь ин зэриIэр ышъхьэкIэ ащыкIэгъэтхъыгъ мы сатырхэм.
УсакIор рыраз игъашIэ, дунэе нэфым егъэгушхо ыкIи елъэIу Тхьэм пхэнджыгъэ-мыхъуным щиухъумэнэу:
…СичIыгуи хафэп,
Сиогуи стафэп,
Сишъауи зафэ,
Сипшъашъи мафэ,
Сынэгуи фэжъоп,
СIэгушъуи зэжъоп,
СIулъ жабзэр хъуанэп,
Сиорэд зэо-банэп.
Пси, чIыгуи, огуи, тыгъэм зэриIоу,
Сащылъфэн, сакъыщыхъун.
Псэлъэ мыгъор сашъхьагъ къерэмыхь:
— Мы чIыгур зэжъоу къыпщызгъэхъун!
(н. 88-рэ «Гум иIофтабгэхэр»)
ИщэIагъэрэ ишIэныгъэрэкIэ усэн-тхэнымкIэ гъэзагъэу, лъэгэпIэ инмэ Налбый анэсыгъ; иусэ тхылъ пчъагъэхэр хэгъэкIи, ипрозэ тхыгъэхэри – рассказхэр, къэбархэр, повестьхэр ыкIи романхэр ащ готыжьхэу, гупшысэкIэ къабзэу зыжьыгъэх. Зэфагъэр, нэфагъэр, къэрарыр арыба хэтрэ цIыфи ишъошэ-теплъэ шъхьаIэр?! Ар етIани УсакIо зыхъукIэ, – Тхьэпэлъыт. Адыгэ лъэпкъым насыпыгъэ инэу фэплъэгъун фаер, Налбый фэдэу, ыпсэ инэф шъхьасынчъэу илъэпкъ фэзгъэшъошэгъэ акъылышIо-Iушхэр мымакIэу къызэрэхэкIыгъэхэр арых.
Н. Къуекъом иусэ сатыр пэпчъ – щэрыогъэ-Iушыгъэр хэгощагъ. Щэч хэлъэп, Налбый илъэсыбэу адыгэ литературэм зыхэтыгъэм, ипоэзиекIэ, ипрозэкIэ, идраматургиекIэ, изэдзэкIыгъэхэмкIэ адыгэ литературэм хэхъо ин зэрэфишIыгъэм, къыкIэIотыкIыжьыгъэ-кIэтхыкIыжьыгъэу щымытэу, игупшысэ хэхыгъэ чъэпхъыгъэкIэ, ымэкъэ Iэтыгъэ хьалэлкIэ, ар зыщыщ адыгэ лъэпкъым ыпсэ гуапэу теIэбэн зэрилъэкIыгъэм, щэIэфэ, шIур зэрилэжьыгъэм. ИгущыIэ къыдгот, тырэгъуазэ.
Мамырыкъо Нуриет.
Къуекъо Налбый
Усэхэр:
Сиадыгабз
Къины. Онтэгъу.
Хьазаб рыпIотэщтмэ — ар Iэрыфэгъу.
Убгэщтмэ — джадэ,
Имэкъэ гъашIуи гъыбзэм фагъадэ.
ИшIэти — щылыч,
ПсынкIагъэу хэлъыр — шы емылыч.
Иорэд мэIупчъапчъэ,
Гугъэуз макъэу IуекIы унапчъэр.
Хьылъэу зеIэты, игъашIэ фэдэкъабзэу.
Сыд макъэ уиIэни, насып уиIагъэмэ?
Тыдэ къэкIына, сикъош, адыгабзэр,
Адыгэмэ зэхамылъхьагъэмэ?..
УкъысэупчIымэ: тыдэ къэкIыгъ
Щылычэу джэрэ умакъэ?
— Сэшхуабэ къушъхьэтхмэ ащызэпыкIыгъ,
Хьадэгъур ашъхьагъ щысакъэу.
УкъысэупчIымэ: тыдэ къэпхыгь
Нэпсыцэу гъыбзэ гущыIэр?
— Лъфыгъабэ къушъхьэтхмэ ащыфэхыгъ,
СымышIэу ябэн зыдэщыIэр.
УкъысэупчIымэ: таущтэу зепхьагъ
Джынэс уионтэгъуагъэ?
— Зы кIочIэ закъо гъэшIэным си- Iагъ —
Къэслъфыгъэм сыриджэгъуагъэп.
ЫшIагъ улIэныр, ышIагъ улIыныр,
Ау джэгъогъугум уфэпщылIыныр
ЫшIагъэп, е гъэрэу зыптыныр.
Нарт лъэпкъым уфэдэкъабзэу,
Укъэзгъотыжьыгъ, адыгабз.
Сыдэплъыешъ — сашъхьагъы огу къабзэр
Зигъэадыгабзэу нэфынабз.
Адыгабзэр
НыбжьыкI! Сэ силэгъу!
Насып рыпIотэщтмэ, ар Iэрыфэгъу.
ИшIэти огу нэф.
Сабыи макъэм фэд ащ ичэф.
Игугъэ лъагэ,
ГукIэгъу кIэлъэIурэп игущыIэ пагэ.
Иорэд гугъэтэджэу,
Насыпы дахэкIэ цIыфыгум къеджэ.
Тэмабгъоу зеIэты, инасып фэдэкъабзэу,
Сыд гъашIэ уиIэни, ныбджэгъу уимыIагъэмэ?
Тыдэ къэкIына, сикъош, адыгабзэр,
Адыгэмэ зэхамылъхьагъэмэ!
Сихэгъэгу
Сыуджэгъуи, пщэс фыжьыбзэу,
Сэ уашъхьагъы сыщесын.
КIыр къыпфэсмэ, ом сыкъизэу,
Осы фабэу сыкъесын.
Ау осыцэу сымыштэжьмэ,
Тыгъэм чыжьэу сылъыкIон.
Спсэ пытыжьэу къэзгъэзэжьмэ,
Нэпсы стырэу сыптеткIон.
Сэтхэфэ…
Сэтхэфэ, къушъхьэм сыфэд,
Огум сыфэд, хыуаем.
Сыфаемэ, гъэшIо орэд
КъэсIощт е гъашIэр сэгъае.
Сэтхэфэ, санахьы ин,
Санахь лъэрыхь, санахь бай.
Дунэе къиныр сикъин,
Дунэе тхъагъор сэщ пай.
Сэтхэфэ, гъэшIэрэ Iофхэр
Зэхэсфхэу, пегъымбар пIонэу,
ГъукIагъэх сигубгъо-шъофхэр,
Огу шъхьахынэжъ ятепIонэу.
Чэмыжъми игъэрыпIэшIу,
Шхэрэпышъ ыныбэ щизэу.
Сэтхэфэ, дунаем сыфэшIу,
Сытхахэмэ, сыкъулайцызэу.
Сиусэхэр чъыгэу къэкIыгъэхэу,
Яжьаухэр цIыф кIуапIэ хъугъэх.
Сэ сэтхэ, сижьау сшъхьарыкIыгъэу,
СIапэхэр пхъэчыпэу гъугъэх.
Сэ сэтхэ, тхьапэм зыкъешIэ,
Хьарыфмэ псэхэр къапэкIэх…
Бзакорэ бзэпсрэ зэрэшIэ,
Нэшъурэ шъофрэ зэIокIэ.
Сонет
Сэ чIыгум сынахь лъэгагъэп,
Анахьэу сызщаIэтыгъэми.
Сэ зыми сынахь мэхагъэп,
Анахьэу сызщаутыгъэми.
Сыбыбынэу тамэ къызгуакIэми,
СичIыналъ сызыIэтыщтыр.
Пщэс дыджми сыкъыраутэхми,
СичIыгу ары къыспэгъокIыщтыр.
Ay гумэкIэу, ay e гукъаоу
КъыхэкIыгъэмэ чIым ыгу сыхаоу,
Сигукъауи гумэкIи пщылIыгъ,
ЧIыгум пае. Сэ сыгу ащ фэплъыгъэп.
Панэу чIым ылъэгу сыхэлъыгъэп,
Панэ схэлъэу чIыр стамэ тетыгъ.
Comments
Post a Comment