Адыгэ Республикэм и Конституцие адыгабзэм фэгъэхьыгъэ унашъоу итхэр агъэцакIэхэрэп

Адыгабзэм, адыгэ тхэн-еджэным афэгъэхьыгъэу Адыгэ Республикэм Iофтхьабзэу щырекIокIырэр бэ. Ахэм ахэлажьэ­хэрэм адыгабзэм изэгъэшIэн фэгъэхьыгъэу Iофыгъуабэ къыхагъэщы.

Ахэм ащыщых амалэу щыIэ­хэр икъоу зэрамыгъэфедэхэрэр, адыгэ унагъохэм, адыгабзэкIэ зэращымыгущыIэхэрэр, сыхьат пчъагъэу адыгабзэм изэгъэшIэн тырагъэкIуадэрэм илъэс къэс къызэрэщагъакIэрэр, общест­веннэ-политическэ пшъэрылъэу адыгабзэм ратырэм хахъо зэримышIырэр, адыгэ литературэр адыгабзэкIэ зэрамыгъашIэу урысыбзэкIэ зэрэзэблахъугъэр, Адыгэ Республикэм и Конституцие адыгабзэм фэгъэхьыгъэу итхэгъэ унашъохэр зэрамыгъэцакIэхэрэр, нэмыкIхэри.

Мы зигугъу къэтшIыгъэхэм цIыфхэр зыкIагъэгумэкIхэрэр адыгабзэр мыкIодыжьыным пай, бзэр кIодымэ, лъэпкъыр зэрэ­кIодырэр зэкIэми къагурыIоным пай. Бзэр лъэпкъ пэпчъ Тхьэм къыхилъхьагъ. Тын лъапIэу тэ, адыгэхэм, къытхалъхьэгъэ бзэ дахэм зэкIэми тишъыпкъэу ты­рыжъугъэлажь тилъэпкъэу илъэ­сишъэ пчъагъэхэм тятэжъхэм апсэ зыфагъэтIылъыгъэр тэ­шъумыгъэгъэкIодэу хахъо фэтэжъугъэшI. Тэ шIу тлъэгъурэ адыгабзэм икъэ­гъэнэжьынкIи ихэгъэхъонкIи къэралыгъори къыдгоуцощт. Къэралыгъо унашъокIэ адыга­бзэр урысыбзэм кIыгъоу ти Адыгэ Республикэ къэралыгъуа­бзэу зыщагъэуцугъэкIэ, а къэралыгъор ащ икъэ­гъэнэнкIи зы­шъхьасын щыIэп, ишIуагъэ къызэригъэкIощтым пылъыщт. Къэралыгъо IофышIэ­хэми, шIэныгъэлэжьхэми, кIэлэегъаджэхэми, цIыф къызэрыкIохэми тIэ зэкIэдзагъэу ти­адыгабзэ ихэхъоныгъэ тишъыпкъэу тыфэлажьэмэ, адыгабзэр кIодыщтэп.

Адыгабзэм изэгъэшIэнкIи, ар шIу алъэгъунымкIи амалэу щы­Iэр зэкIэри гъэфедэгъэн фае. Адыгэ къэралыгъуабзэм имэхьанэ къэIэтыгъэным, ащ ихэ­хъоныгъэрэ ихэхъо-хэкIынрэ алъыплъэн къэралыгъо орган (IофшIапIэ) зэхэщэгъэн фае, гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ Министерствэм изакъоу а Iофыр фэмыгъэзагъэу, еджапIэхэмрэ унагъохэмрэ язэпхыныгъэ нахь гъэлъэшыгъэн фае. Къалэмэ ащы­псэурэ адыгэ еджакIохэм языгъэпсэфыгъо мазэхэр адыгэ чыла­гъо­хэм ащагъакIоу гъэпсыгъэмэ, адыгабзэр ашIэнымкIэ ишIуагъэ къэкIощт.

Лъэпкъыбзэр къэралыгъуабзэ пшIыным бэдэд ищыкIагъэр: литературабзэр гъэпсыгъэн, псы­хьэгъэн, къэралыгъо терминыбэ ащ хэгъэхьэгъэн, ахэр тхылъы шIыгъэу къыдэгъэкIы­гъэнхэ, ащ пылъыщт шIэныгъэлэжьхэр, къэралыгъо IофышIэ-
хэр къыхэхыгъэнхэ, а пстэумэ апэIухьащт ахъщэр бюджетым къыщыдэлъытэгъэн фае.

Адыгэбзэ урокхэр мэкIэ дэдэ ашIыгъэх. Ащ къегъэлъагъо адыгабзэр къэралыгъуабзэ пшIы­ным мылъку зэрищыкIа­гъэр. Аужыпкъэм адыгэбзэ-­къэралыгъуабзэр ти ЛIышъхьэ ымышIэми хъунэу зыIохэрэр къыхэкIых. Республикэ къэхъугъакIэм IэпыIэгъушхо ищыкIагъ. ЩымыIэм адыгабзэр дэкъацэм декъузэ. Ау адыгэ лъэпкъым ыбзи, ихабзэхэри, итарихъи, икультури ищыкIагъэх, арышъ, ахэм игъэкIотынэу тапылъыныр типшъэрылъ. Анахь гухэкIыр къэралыгъуабзэкIэ тызэджэрэ бзэм лъыплъэн орган зэрэ­щы­мыIэр ары. ГъэсэныгъэмкIэ Ми­нистерствэм изакъоу а Iофыр фызэшIокIыщтэп. Инспекторэу предмет пэпчъ иIагъэхэр иIэжьхэп. Адыгэ Парламентым — Хасэм икомитет а Iофым ыуж итын фае, ау зы нэбгырэ-нэ­бгыритIукIэ, ахэми ясэнэхьаткIэ къемыкIухэу, сыд ашIэн алъэ­кIын. Республикэм и ЛIы­шъхьэ епхыгъэу адыгабзэмкIэ Совет зэхэщагъэу тиI, ащ хэтхэм янахьыбэм адыгабзэм иIофыгъохэр ашIэхэрэп, пшъэ­дэкIыжь зыхьыни, пIопэн хъу-
мэ, ахэтэп. Къэралыгъуабзэм иIоф­хэр бгъэцэкIэнхэм ахъщэшхо ищыкIагъ, ау тэ тызыфаер ахъ­щэ хэтымылъхьэу тыбзэ къэ­ралыгъуабзэ тшIыныр ары. Бзэм щыкIагъэу иIэхэр дэгъэзыжьыгъэнхэм пае бюджетым статья шъхьафэу ащ пэIухьащт ахъщэр хэгъэуцогъэн фае. Тэ непэ ащ фэдэ тиIэп, ары ти­Iоф­хэри зыкIылъымыкIуатэхэрэр.

Сыд фэдэрэ бзи къэралыгъо пшъэрылъхэр зыфэпшIыхэкIэ, ащ ехьылIагъэу программэ псау зэхэбгъэуцон фае, щыIэныгъэм ыбгъу пстэухэри къыдилъытэхэу. Сыд фэдэрэ Iоф пштагъэми, къэралыгъо екIолIакIэ щыIэн фае нахь, «къызэрэхъу имэщ» пIоу упымылъмэ хъущтэп. Псын­кIагъоп лъэпкъыбзэр къэралы­гъуабзэ пшIыныр. ЫбгъукIэ угот къодыеу укъеплъымэ, бзэр хьа­зырэу щыIэу, узыфэе пшъэ­рылъхэр ежь-ежьырэу ыгъэцэ­кIэнхэу, узыфаем псынкIэу дэп­­IонтIэхынэу къыпщыхъущт, ау ар ащ тетэп. Къэралыгъо документхэр адыгабзэкIэ птхынхэу е къэралыгъо Iофхэм уакъы­тегущыIэнэу зебгъажьэкIэ, ар псынкIэу къыбгурэIо. Къэралыгъуабзэри бгъэпсын — тхы­лъыбзэр зыпкъ игъэуцогъэн, гущыIэ зэгъусэ-зэхэлъхэр екIоу къэгъотыгъэнхэ, цIыфхэм ягъэштэгъэнхэ фае, лъэпкъыбзэм хэмыт къэралыгъо терминыбэ ащ хэгъэхьэгъэн, терминхэр зыдэт гущыIалъэ зэхэгъэуцо­гъэн, къыдэгъэкIыгъэн фае. Ахэм мылъкоу апэIухьащтыр хэбзэ IофкIэ штэгъэн фае.
Сыхьат зытIущэу тхьамэфэ псаум адыгабзэм тырагъэкIуа­дэрэм къыхэкIыкIэ адыгабзэр еджапIэхэм щамы­шIэжьы хъугъэ. КIэлэцIыкIумэ апае адыгабзэкIэ «жъогъобыныр» къы­дагъэкIы, ар дэгъу, ау радиоми, телевидениеми адыгэ унагъо-
хэм сабыйхэр зэряIэр ащы­гъупшэжьыгъэм фэд. КIэлэцIыкIухэм апае къэтынхэр мэ-
кIэ дэдэх, щыIахэп пIоми хъун.

Непэ къэралыгъо Iофхэр зе­зыхьэхэрэр зытекIыхэкIэ, неущ а пшъэрылъхэр зыгъэцэкIэщтхэр джа къыткIэхъухьэрэ цIыкIухэр ары. Непэ умышхагъэми, неущ узышхэжькIэ зыо­гъэшхэкIыжьы, ау ащ фэдэп бзэм изэгъэшIэн. Непэ блэ­б­гъэкIырэр зэгъэшIэжьыгъуае хъущт. Адыгабзэр зэрагъэшIэн аIомэ джы амалыбэхэр тиIэ хъугъэх: узэджэщтыр бэдэдэу тиI, адыгабзэкIэ узыдэгущы­Iэщтыр, узыщыгугъыщтыр къы­тэгъэуцокIыгъ, упчIэжьэгъу пшIыщт цIыф еджэгъэшхохэр тиIэх — а зэ­пстэумэ уасэ афэпшIын, уарыгушхон фае.

Ау адыгабзэ зышIэрэ пстэуми адыгабзэр, бзэ хабзэхэр ашIэх пIоныр къекIурэп. Бэмэ къагурыIорэп дунаим цIыфыр къызытехъом ныдэлъфыбзэу къыхилъхьагъэм зэхъокIыны­гъэхэр зэрэфэхъунхэ ылъэкIыщтыр, нэмыкI цIыф лъэпкъхэу зыхэтым абзэ къыхэкIэу. Гущы­Iэм пае, Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм абзэ тырку гущыIэхэр къыхэуцох, Урысыем щы­псэурэ адыгэхэм яадыгабзэ урысыбзэм къыхэкIыгъэ гущы­Iэхэр щагъэфедэх. Ащ къикIырэп адыгабзэр кIодэу. Ащ къыгъэлъагъорэр адыгэхэм зыдэлэ­жьэрэ, зыдэпсэурэ лъэпкъхэм абзэ щыщ гущыIэхэр агъэфе­дэхэу ары. Анахь шъхьаIэр адыгэу а зы къэралыгъо кIоцIым щыпсэухэрэр зэгурыIохэмэ ары. А гущыIэ зырызхэу нэмыкIы­бзэмэ къахэкIыгъэхэм ямэхьанэ нэмыкI къэралыгъо щыпсэурэ адыгэхэм амышIэу хъуми, гущыIэухыгъэм ащ имэхьани къыу­егъэшIэжьы, арышъ, «адыга­бзэм адыгэбзэ гущыIэ нэмыкI хэрэмыт» пIоныр тэрэзэп. Бзэ щыIэп нэмыкIыбзэм къыхэкIыгъэ гущыIэ хэмытэу. «Адыгэ­бзэ гущыIэ нэмыкI хэмытэу адыгабзэ зэхэжъугъэуцуи ­адыгэ лъэпкъ пстэоу щыIэм апашъхьэ къишъулъхь» пIоныр бзэшIэныгъэм ыштэн ылъэкIырэп. Сыда пIомэ ащ фэдэ щыIэп. Сыд фэдэрэ гущыIи нэмыкIыбзэм къыхэкIэу адыгабзэм къызыха­хьэкIэ ежь ыбзэ шъуашэ ще­лъэшъ, ежь щыщым фэдэу мэ­хъужьы. Ар къызыгурымыIо­хэрэм е зымышIэхэрэм, бзэм ехьылIэгъэ Iоф горэм утегущыIэ хъумэ, укъызэпаутэу къыхэкIы, укъагъэсэжьэу гущыIэ гуао­хэр къадзых. Мыщ фэдэхэм ахэхьэх адыгэ лъэпкъхэм якъэ­IокIэ зэфэшъхьафхэм яхьылIэгъэ Iофыгъохэри. Мыхэр къызкIыхэзгъахьэхэрэр, ахэри тхы­лъыбзэм, къэралыгъуабзэм еп­хыгъэхэшъ ары.

ЗэкIэми зэрэтшIэу, абдзахи, бжъэдыгъуи, бэслъынэйи, къэ­бэртайи, кIэмгуйи, шапсыгъи — адыгэх. Ар дэгъу. Ахэм ащыщ горэм «сыадыг» ыIомэ зи мыхъун хэлъэп, ау «сы­адыгэп» ыIомэ гукъао хъущт, емыкIу ыкIи. Ау бэрэ зэхэтэхы: «Сыд лъэпкъ зэхэдза ышIырэр! ЩыIэп абдзахи, бжъэдыгъуи, бэслъынэйи, нэмыкIхэри. ЗэкIэми — тыадыг, адрэхэр щыIэхэп», ягугъуи къэпшIэу адэрэп. Ащ фэдэу зыIорэр ащ фэенкIи мэхъу шъхьаем, сыдэу пшIына, а лъэпкъхэр (этносхэр) адыгэмэ яIагъэх, яIэх, джыри бэрэ яIэщтых — ар аущтэу дунаим къыгъэпсыгъ.

Зы цIыф лъэпкъыр чIыпIэ лъэпкъ-лъэпкъэу зэтеутыгъэным фэмыехэм къагурымыIокIэ енэгуягъо а чIыпIэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зы лъэпкъ шъхьаIэм (адыгабзэм) лъапсэу зэриIэхэр. Чъыгым зэрэщытэу «чъыгы» раIо, ау ащ лъапси, шъхьапи, къутами, тхьапи иIэх. Джащ фэд лъэпкъыри. Лъапсэу, псынэкIэ­чъэу лъэпкъым иIэхэр щыбгъэзыехэмэ, лъэпкъыр гъонлэщт, гъущт, етIанэ кIодыжьыщт. Ар аущтэу тшIыныр тэрэзэп, гунахь, дунаим къызэригъэпсыгъэм пэ­шIуекIо. Ау а чIыпIэ зэлъэпкъэ­гъухэр яшэнкIи, яхабзэкIи, абзэ­кIи зэгурыIонхэ фае. Яшэн-хабзэхэр тIэкIу зэтекIхэми, ащ фэдизэу къыхэщырэп, изэрари къакIорэп зэгурыIонхэмкIэ. Ау бзэр тIэкIу зэтекIы хъумэ, зэгурыIонымкIэ изэрар къэкIон ылъэкIыщт, къэкIо ыкIи.

А зы лъэпкъым щыщхэр зэгурыIонхэм пае гъэсэныгъэ зэикI а лъэпкъыбзэмкIэ агъотын фае; къэралыгъо пшъэрылъхэр бзэм зэрихьанхэм пае чIыпIэ лъэпкъыбзэмэ къахэхыгъэу, зэ­даштагъэу зы лъэпкъыбзэ агъэ­нафэ. Ащ фэдэ бзэ шъхьаIэм зэреджэхэрэр — литературабз. Адыгэхэм джыдэдэм тиIоф зытетымкIэ, литературэ бзитIу тиIэ хъугъэ: адыгэ (кIэхэ) литера­турабзэр ыкIи къэбэртэе-щэр­джэс (шъхьагъ) литературабзэр. А литературэ бзитIоу зылъэ теуцуагъэхэу, шапхъэу яIэхэр шIэныгъэлэжьхэм къагъэнафэхи, цIыфхэм зэдаштагъэхэр ары еджакIохэм яшIэныгъэ уасэ зэраратырэри, цIыф гъэсагъэ­хэм якъэгущыIакIэ лъытэныгъэ фязыгъэшIырэри, къэралыгъуабзэ хъун зылъэкIыщтыри. Iофым а лъэныкъомкIэ тыкъекIуалIэмэ, тиадыгэ литературабзэ (къэралыгъуабзэ) дэгъоу, къа­бзэу зэ­кIэми агъэфедэу тIоным пэчыжь.

Тиадыгабзэ къэралыгъуабзэ хъуным пае тилитературабзэ IэубытыпIэ шIыгъэн фае. Адыгэ къулы­къушIэу (интеллигенциеу) зызылъытэжьрэм литература­бзэр ышIэныр ипшъэрылъ. Адыгабзэр къэралыгъуабзэ хъу­нымкIэ шIэныгъэлэжьхэм ра­хъухьагъэмэ ягъэпсын пэ­Iухьащт ахъщэр амал зэриIэкIэ Адыгэ Респуб­ликэм къыгъотын фае. ЗэкIэми къагурыIон фае: ежь Адыгэ Республикэр щы­зыгъаIэрэри адыгабзэр ары, адыгэ лъэпкъ цIыкIоу а бзэр зыпсыхьэрэр, зезыхьэрэр ары. Арышъ, тифилологхэу адыга­бзэр, адыгэ IорыIуатэр, адыгэ литературэр дунаим щязыгъэшIагъэмэ афэ­дэу, зэкIэми тиакъыли, тиамал­хэри, тизэшIокI­хэри зэхэтэжъу­гъалъхьи адыгабзэм ифэшъошэ уасэ фэтэ­жъугъэшI, адыгэ къэралыгъуа­бзэм имэхьанэ къэтэжъугъэIэт.

Гъыщ Нухь
Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор