Адыгабзэм и мафэ хэхэсым щагъэмэфэкIы

Адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ я Мафэ Иорданием, Израиль, Тыркуем ащагъэмэфэкIыгъ. ШIэныгъэ зэфэсхэр, зэдэгущыIэгъухэр, зэIухыгъэ десэхэр, мэфэкI пчыхьэзэхахьэхэр тилъэпкъэ­гъухэм зэхащагъэх. Тыркуер пштэмэ, мыщ адыгабзэм игъэшIон тхьамэфэ псау фыхахыгъ. Истанбыл адыгэ хасэхэм зэIукIэ зэфэшъхьафхэр зэхащагъэх. Адыгэ Республикэм илIыкIохэри ахэм арагъэблэ­гъагъэх. Бзэ шIэныгъэлэжьэу Бырсыр Батырбый зипэщэ лIыкIо купым тыригъусэу адыгабзэм и Мафэ тэри, журналистхэм, дгъэлъэпIагъэ.

Зэрэадыгэхэр джы аушъэфыжьырэп

Лъэпкъым инахьыбэр зыщыпсэурэ Тыркуем адыгабзэр къи­нэным имэхьанэ ины. Илъэс 40 зыныбжьыхэм ыкIи ахэм ана­хьыкIэхэм адыгабзэр зы­шIэу ахэтыр зырыз дэд. Ежь тилъэпкъэгъухэми ар дэгъоу къагурэIо. КъябэкIырэ лъэпкъым зэрэхэкIуакIэхэрэр ашIо­гукъау, ягууз. Ныдэлъфыбзэр къаубытыжьыныр ягугъу. АщкIэ Тырку къэралыгъоми иполитикэ зэрэзэблихъугъэр яIэпыIэгъу.

Ешэ — Мустафа СаIадэт — Адыгэбзэ Хасэм хэт:

— Илъэс 20 ыпэу, мыщ фэдэ мафэ къэтлъэгъужьыщтми тшIошъ хъуныгъэп. Адыгабзэм и Мафэ мырэущтэу Тыркуем иап­шъэрэ еджапIэхэм яз щыхэдгъэунэфы­кIыщтыр хэгъэкIи, «тыадыг» тIоным мыдэныгъэ хэлъыгъ. Джы адыгабзэм изэгъэшIэн ыуж ит Хэсэ шъхьаф зэхэтщагъэу, еджэным, тхэным фэтэгъасэх. Латин хьарыфылъэ тштагъэ.

— Сыдэущтэу IэпыIэгъу хъу­щта латин хьарыфхэмкIэ шъуе­-джэныр, тхэныр зэжъугъа­шIэмэ? Хэкум щытырадзэрэ адыгэ ли­тературэр, тарихъ тхылъхэр зэкIэ кириллицэр зылъэпсэ хьарыфылъэм илъэу тхыгъэх. Ахэм шъуяджэн шъулъэкIыщтэпи.

— Ащи хэкIыпIэ къыфэтэгъо­ты. Адыгэ тхакIохэм яроманхэр, гущыIэм пае, КIэрэщэ Тем­бот и «Шыу закъо», «Куко» ла­тин хьарыфхэм арылъэу кIэттхыкIыжьыгъэх, етIани ахэм тыкъяджи, макъэр теттхагъ. Джы тхыгъэри, аудио-дискри зэгъусэхэу ныбжьыкIэхэм афэтэгощы. Кириллицэр къытфэкъин, кIэлэцIыкIухэм зэрагъэшIэ­шъу­рэп, арышъ, латинымкIэ адыгабзэр ядгъэшIэшъуми тезэ­гъын тIуи, мы Iофым ыуж тихьагъ.

Латин хьарыфылъэр адыгабзэм и Хасэу илъэситф ыпэу зэхащагъэм ыштагъ. Тыркубзэр латиныбзэм зэрилъым пае мы хьарыфхэр ашIогупсэфых. Ау мы гупшысэм дезымыгъа­штэхэрэр щыIэх.

Бэр Хьыкъмэт — адыгэ макъэхэм якъэIукIэ еушэты, Истанбыл щэпсэу:

— Кириллицэр зэпхъокIыныр зыпарэкIи ищыкIагъэу сэ слъы­-тэ­рэп. А хьарыфхэмкIэ а­дыгэ макъэхэр къызэрэпIошъущтхэу нэмыкIхэмкIэ къыпфэIощтхэп. Ау, сэ сишIошIыкIэ, адыгэбзэ хьарыфылъэм джыри хьары­фыкIэхэр хэгъэхьэгъэнхэ фае. Адыгабзэри урысыбзэри зы алфавиткIэ зэрэтхыгъэхэм пае адыгэ мэкъэ зырызхэр урыс макъэхэм яхьщырэу къэIух.

ШIэныгъэ зэфэс

Адыгабзэм и Мафэ тефэу, гъэтхапэм и 14-м, Истанбыл дэт Бахъчэшехир университетым шIэныгъэ едэIунхэр щыкIуа­гъэх. ЗэхэгущыIэжь-зэхъожьын нэшанэ ахэм ахэлъыгъ. Бзэ шIэныгъэлэжьхэр къыщыгущы­Iа­гъэхэм Бэр Хьыкъмэти ахэтыгъ. Адыгэ хьарыфхэр нахь бгъэбаинхэ фаеу ащ зэIукIэм къыщиIуагъ. Хэкум щыпсэухэрэр зэрэгущыIэхэрэр ащ ыушэтыгъ. Кириллицэм илъэу, ау мэкъакIэ­хэр къэзгъэнэфэщт хьарыфхэр адыгэ алфавитым ищыкIагъэхэу къыпчъыгъэх. Хьыкъмэт ишIэны­гъэхэр, игупшысэхэр хэкум къынигъэсынхэшъ, адыгабзэм хэ­­шIыкI фызиIэ шIэныгъэлэжь­хэм аIэкIигъахьэ шIоигъу. Адыгабзэр къабзэу хэкум нэмыкI щыухъумагъэп. Ар пстэуми къыхагъэщы. Бзэм ихэхъоныгъэ хэкур фэIорышIэнэу хэхэсым щыIэ тилъэпкъэгъухэр щэгугъых. Ащ­кIэ Адыгэ Республикэм щызэрахьэрэ Iофтхьабзэхэр бзэ шIэ­ныгъэлэжьэу Бырсыр Батырбый къыIотагъэх. ЕджапIэхэм зэкIэми адыгабзэр зэрачIэлъыр, адыгэ литературэр зэрэбаир, адыгэ гъэзет, телевидение, радио Адыгэ Республикэм зэрэщылажьэхэрэр къыхигъэщыгъ. Адыгэ тхыбзэм итарихъ гъогу къафиIотагъ.

ИгъашIэ хьатхэм къадиублагъ

Непэ адыгэхэм тхыбзэу агъэ­федэрэм лъапсэ фэхъугъэр 1853-рэ илъэсым Бэрсэй Умарэ дунаим къыхихьэгъэ апэрэ хьары­фылъэр ары. Ау адыгэхэм ятхыбзэ илъэс миниплI-тфы къы­гъэшIагъэуи шIэныгъэлэжьхэм алъытэ. Мары мы гупсышэ-къи­IотыкI зэIукIэр зыщыкIогъэ Бахъ­чэшехир университетым адыгабзэр, лъэпкъым инарт эпос щаушэты. ЫкIи тиныдэлъфыбзэ анахь бзэжъхэм ахалъытэ. Ащ фэгъэхьыгъэу къэгущы­Iагъэх тырку бзылъфыгъэу, профессорэу Улащ Сунатэ ыкIи Дюздж университетым имагистрантэу, кIэлэегъаджэу Брам — Кобл Алатин. Бзэ зэфэшъ­хьафхэр зэригъапшэхэзэ, адыгэ макъэр, адыгэ гущыIэр Алатин къахегъэщы.

Брам — Кобл Алатин — адыгабзэм иушэтын дэлажьэ, Истанбыл щэпсэу:

— Хьатхэм ялъэхъан къелыгъэ мыжъо саугъэтхэм яз игугъу къэсшIы сшIоигъу. Зэ­кIэми шъошIэ, Анкара пэмычыжьэу хьатхэм ячIыналъэ щытыгъ. Чорум къалэм дэжь чIым къыщычIахыгъэ мыжъом адыгэ гущыIэу «машIо» хэпшIыкIыпэу тетхагъ. Непэ тэшIэ, арапыбзэм хэт гущыIэу «машалэ» къикIырэр — «остыгъэ». Ау адыгабзэми хэт ащ фэдэ гущыIэ ыкIи ар «мэ­шIуалъэ». Ар олимпиадэм зэрахьэрэ мэшIо бэщыр ары. ЗэрэслъытэрэмкIэ, тэ тигущыIэ нахь ныбжь кIыхьэ иI, тыбзэ нэ­мыкI бзабэхэм лъапсэ афэхъугъ. Мы теориер къэдгъэшъыпкъэжьын фай.

Адыгабзэр агъэжъынчыгъ

ШIэныгъэ зэхэгу­щы­Iэжьыр ублапIэ зыфэхъугъэ тхьамафэр Истанбыл дэт Хасэ пэпчъ хи­гъэунэфыкIыгъ. Пчыхьэзэхахьэ­хэр тхьамэфэ реным ахэмэ ащыкIуагъэх. ЗэкIэмкIи Хэсэ 17 кIэщакIо зыфэхъугъэ Iоф­тхьэбзэ шъхьаIэр гъэтхапэм и 19-м зэхащагъ. Истанбыл изы районэу Бакыркой культурэм и Унэу дэтым нэбгырэ мин фэ­диз а мафэм къыщызэIукIэ­гъагъ. Мы мэфэкI зэIукIэм имэхьанэ зыгъэлъэшыгъэхэм ащыщ Урысыем илIыкIоу Истанбыл щыIэм дэжь культурэмкIэ аташеу щылажьэрэр къызэреблэ­гъагъэр. Андрей Нестеровым шIуфэс гущыIэхэмкIэ къызэрэугъоигъэхэм закъыфигъэзагъ. Адыгабзэм и МафэкIэ къафэгу­шIуагъ: бзэр, хабзэр амыгъэ­кIодынхэм пае Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм зэрахьэрэ Iо­фыгъохэр зэрэшIолъапIэхэр къыхигъэщыгъ. Адыгабзэм и Ма­фэкIэ джащ фэдэу афэгушIуа­гъэх гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэм­рэкIэ Адыгэ Республикэм иминистрэу КIэрэщэ Андзаур, культурэмкIэ министрэу Къулэ Мыхьамэт, ныбжьыкIэ Адыгэ Хасэм къыбгъодэкIэу КъумпIыл ТIахьир. Ахэм яшIуфэс гущыIэ видеокIэ тилъэпкъэгъухэм афа­гъэзагъ. Къыхэдгъэщын, адыгэбзэ къабзэр зыщыIугъэ пчы­-хьэ­зэхахьэу мы зэIукIэр зэрэхъугъэр. Мыщ фэдэу зэкIэри адыгабзэкIэ къэгущыIэхэу апэрэй IэкIыбым зэрэщызэхэтхы­гъэр. Зэхахьэр зезыщагъэхэу Цэй Ялмазрэ Акъбай Исхьакърэ къащыублагъэу зэкIэ утыгум къихьэгъэхэ орэдыIо купхэм, усэ еджэхэм, тхыдэIуатэхэм — зэкIэми адыгабзэр агъэбзэ­рэбзагъ. Ахэм къаIорэр зыгуры­мыIоу залым чIэсыгъэр нахьыб, ау тыркубзэкIэ афаIотэжьын, зэрадзэкIыжьын аIуагъэп. Щэрджэс хасэхэм я Федерацие итхьаматэу Бащ Нусрэт къы­зэ­ри­IуагъэмкIэ, адыгабзэр тхьа­кIумэм зэхерэх, ныдэлъфыбзэ макъэм ерэсэх.

Бащ Нусрэт — Щэрджэс хасэхэм я Федерацие итхьа­мат:

— ТIэкIэкIырэ бзэр къэтыубы­тыжьыным ыуж тит, типшъэдэ­кIыжь зэрэиныри тэшIэ, тигу­гъу­е­мылIыныгъи къыдгурэIо, илъэси 150-м IэкIыбым щыпсэ­угъэ бзэр тыухъумэным пае Уры­сыемкIи тэплъэ, тызэрыс Тыркуеми тыщэгугъы. Къэра­лыгъуитIум яIэпыIэгъу тымыгъот­мэ, адыгабзэр тшIокIодыпэн ылъэкIыщт.

ЯшъуашэкIи, язекIуакIэкIи, абзэкIи мыхэр адыгэ лъэп­къым щыщых уагъэIонэу пчэгум къихьагъэхэм зэкIэми зыкъагъэлъэ­гъуагъ. МэфэкI программэм хэ­лэжьагъ Урысыем ыкIи Адыге­им янароднэ артистэу Кукэнэ Му­рати. Къыхэдгъэщын, Тыркуем ыпэкIэ Иорданием, Израиль ащыкIогъэ зэIукIэхэми Мурат ахэлэжьагъ. ОрэдхэмкIэ, сэмэр­къэу Iор-IотэжьхэмкIэ, усэхэмкIэ адыгабзэм и Мафэ ащ ыгъэкIэ­рэкIагъ. Бырсыр Батырбыи, Кукэнэ Мурати тилъэпкъэгъухэм зэхащэгъэ Iофтхьабзэхэм осэ ин афашIыгъ.

Бырсыр Батырбый — бзэ- шIэныгъэлэжь, филологие шIэ­ныгъэхэмкIэ доктор:

— Сигуапэу адыгабзэм и Мафэ игъэмэфэкIын сыхэлэ­жьагъ. Шъуашэу, зэгъэфагъэу, IупкIэу зэкIэ зэхащагъ. Ащ ыпэ­кIи бэрэ сыкъэкIуагъ сэ мы хэгъэгум, ткъошхэм зэIукIэгъу пчъагъэхэр адысиIагъэх. Ау мызэгъэгурэм фэдэу, адыгабзэм зэрэфаблэхэрэр къахэщэу, ар ашIокIодымэ ежьхэри зэрэкIо­дыщтхэр къагурыIуапэу апэрэй зэрэслъэгъугъэхэр. Ащ гугъапIэ къыуеты.

Кукэнэ Мурат — Урысыем инароднэ артист:

— Иорданиеми, Израили адыгабзэм и Мафэ фэгъэхьыгъэ зэ­­хахьэхэр гъэшIэгъонэу ащы­кIуагъэх. КъасIорэр зэрэзэха­­-шIы­кIыгъэмкIэ Кфар-Камэрэ Рихьаниерэ нахь къахэсэгъэщых. Сыда пIомэ адыгэ сэмэркъэур къыбгурыIоным пае бзэр дэгъоу пшIэн фае. Тыркуем сызхэлэжьэгъэ пчыхьэзэ­хахьэм анахь щызгъэшIэгъуагъэр ыкIи уасэ зыфэсшIыгъэр бэмы­шIэу зэхащэгъэ театрэу «Iо­тэжь» илъэтегъэуцу ары. Ащ хэт артистхэм апэрэу зыкъагъэ­лъэгъуагъ. Гупшысэ куу зыхэлъ пьесэр утыгум къыщашIыгъ. Ягъэхъагъэхэм хагъэхъонэу са­фэлъаIо. Театри яIэ хъугъэмэ, ныдэлъфыбзэм зыкъыIэтыжьын.

Спектаклэм роль шъхьаIэр къыщызышIырэ кIэлэ зекIор бэрэ лъыхъуагъэ, гъогу тетыгъ адыгэ къуаджэ къыгъотынба, ады­габзэкIэ гущыIэрэ цIыф ыпэ къифэнба ыIозэ. Дунаир къызэ­пикIухьагъ зыфаер къыгъотыным пае. Къин макIэп ылъэ­гъу­гъэри, ау ыIотэжьыгъ. Пщынэ макъэу чыжьэкIэ къэIугъэм зэрищэлIагъ, илъэпкъэгъухэм япсэупIэ дищагъ, игупсэхэри ыгъотыжьыгъ, лъапсэр къы­дэчъы­жьыгъ.

ТIэшъу Светлан

Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист

Сурэтхэр агентствэу «Нарт» тырихыгъэх